มหาชาติในยุคปัจจุบันแบ่งเป็น ๓ ลักษณะ คือ

๑.    มหาชาติประยุกต์ ท่านพระครูพิศาลธรรมโกศล (หลวงตาแพร เยื่อไม้) วัดประยุรวงศาวาส เป็นผู้คิดและให้คำๆ นี้เมื่อ ๑๐ กว่าปีมาแล้ว จุดมุ่งหมายก็เพื่อให้ผู้ฟังได้ประโยชน์ คือ ฟังรู้เรื่อง เข้าใจ และได้สาระ ไม่ง่วงน่าเบื่อหน่าย อีกทั้งประหยัดเวลาในการแสดง

๒.    มหาชาติทรงเครื่อง มี ๓ ลักษณะ คือ

-    มีการปุจฉา-วิสัชนา ถาม-ตอบในเรื่องที่เทศน์

-    มีการสมมติหน้าที่ เช่น องค์โน้นเป็นพระเวสสันดร องค์นี้เป็นพระนางมัทรี เป็นต้น

-    ในการเทศน์มีการแหล่ ทั้งแหล่นอก แหล่ใน มิใช่ว่าแต่ทำนองประจำกัณฑ์เท่านั้น (แหล่นอก หมายถึง แหล่นอกบทเนื้อความจากหนังสือเป็นการเพิ่มเติมเข้ามา แหล่ใน หมายถึง แหล่ในเรื่อง เนื้อความตามหนังสือที่ยอมรับกัน เช่น ฉบับวชิรญาณ ฉบับกระทรวงศึกษาธิการ เป็นต้น)

๓.    มหาชาติหางเครื่อง มีการแสดงประกอบที่เรียกว่า เป็นบุคคลาธิษฐาน มีแต่ฆราวาสล้วนๆ เช่น เอาชูชกมาออกฉาก แต่ปัจจุบันชาวบ้านนิยมหาลิเกมาแสดงแล้วนิมนต์พระมาเทศน์ประกอบ 

     สมเด็จพระเจ้าลูกเธอและพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๔ ที่ได้ผนวชเป็นสามเณรเมื่อในรัชกาลที่ ๔ ก็ดี หรือที่มาทรงผนวชเป็นสามเณรในรัชกาลที่ ๕ ก็ดี ได้ถวายเทศน์มหาชาติ ความพระราชนิพนธ์นี้แทบทุกพระองค์ โปรดให้พระราชครูพิราม (ชู) เมื่อยังเป็นหลวงราชาภิรมย์อยู่ในกรมราชบัณฑิตเป็นผู้ฝึกหัด แต่บางพระองค์ทรงลาผนวชเสียก่อน ไม่ทันได้ถวายเทศน์ก็มีบ้างที่ถวายเทศน์กัณฑ์อื่นอันมิได้ทรงพระราชนิพนธ์ก็มีบางพระองค์ แม้พระพุทธเจ้าหลวงรัชกาลที่ ๕ เมื่อครั้งผนวชก็ทรงโปรดมหาชาติกัณฑ์สักกบรรพเป็นพิเศษ

     เรื่องเทศน์มหาชาตินี้มีกล่าวในหนังสือพระราชพิธีสิบสองเดือน พระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๕ ว่า เมื่อเจ้านายทรงผนวชจะฝึกหัดเทศน์มหาชาติจนได้เทศน์ถวายหน้าที่นั่ง (คือถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ทรงราชย์อยู่ในเวลานั้น) พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ เมื่อทรงบรรพชาเป็นามเณรได้เทศน์กัณฑ์สักกบรรพถวายพระชนกนาถ และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ ก็ได้เทศน์สักกบรรพถวายพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ เช่นเดียวกัน กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศ (ต้นตระกูล นพวงศ์ ณ อยุธยา) พระราชโอรสองค์ใหญ่ในรัชกาลที่ ๔ และพระเจ้าพี่ยาเธอในรัชกาลที่ ๕ เป็นเจ้าของกัณฑ์ได้ทำกระจาดผูกเป็นรูปเรือสำเภาขึ้นที่หน้าพระที่นั้งสุทไธศวรรย์ ปากกว้าง ๕ วา ยาว ๑ เส้น มีของไทยทานต่างๆ แปลกตา มีนั่งร้านขายของเหมือนที่ลูกค้าเรือสำเภามีในสมัยนั้น และวางร้านสินค้าที่พื้นดินซึ่งตกแต่งให้เหมือนลูกคลื่น มีเต่า ปลานานาชนิดที่มีในทะเล ของที่ลงทุนไปแล้ว เจ้าภาษีอากรคิดทั้งสำเภาด้วยเป็นเงินประมาณ ๓๐๐ ชั่ง (๘๐ บาทเป็น ๑ ชั่ง) ได้สั่งให้พระราชทานเงินหลวงตอบแทน เป็นงานครึกครื้น ผู้คนมาดูเบียดเสียดทั้งกลางวันกลางคืน  ในพงศาวดารของเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ก็ได้กล่าวถึงพระราชพิธีการเทศน์มหาชาติว่าในรัชกาลสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลเทศน์มหาชาติ แผ่พระราชกุศลถึงพระองค์เจ้า ต่างกรมและข้าราชการฝ่ายหน้าฝ่ายใน มีการถวายกระจาดบรรจุเครื่องกัณฑ์เทศน์ กระจาดสานด้วยไม้ไผ่ เป็นรูปคุ่มๆ มีเป็นปีกยื่นออกไป ปากกระจาดทำเป็นกลีบๆ เหมือนกลีบบัว ประดับด้วยกระดาษสี มักมีพู่ห้อย เจ้าจอมพระสนมเอกที่มีกำลังพอจะทำได้ ทำกระจาดใหญ่ถวายตามกัณฑ์ต่างๆ รวมสิบสามกระจาด ตั้งกระจาดหน้ากำแพงพระมหาปราสาทราย ตลอดมาถึงหน้าโรงทองและโรงนาฬิกา (ปัจจุบันไม่มีสถานที่แล้ว) กระจาดคุณแว่นพระสนมเอก ที่เรียกกันว่า คุณเสือ แต่งทาสเด็กผมจุกถวายพระ เป็นสิทธิ์ขาดทีเดียว เป็นการใหญ่ในรัชกาลนั้น แต่จะเป็นปีใดค้นหาจดหมายเหตุไม่ได้

     ประเพณีการเทศน์มหาชาติของราษฎร์นั้น ตามปกติมีระหว่างเดือน ๑๒ กับเดือนอ้าย (ตามปฏิทินจันทรคติ) อุบาสก-อุบาสิกามักจะรับเป็นเจ้าของกัณฑ์คนละ ๑ กัณฑ์ ผู้ใดรับเป็เจ้าของกัณฑ์ก็จัดเครื่องบูชา เมื่อถึงเวลาเทศน์กัณฑ์นั้นก็ทำหน้าที่เป็นเจ้าภาพ เจ้าของกัณฑ์มักประกวดกันในการจัดเครื่องบูชา ดอกไม้ธูปเทียนสำหรับถวายพระนั้นจัดเป็นชุดตามจำนวนพระคาถาในกัณฑ์ที่เป็นเจ้าของ เทศน์มหาชาติเป็นการบำเพ็ญกุศลที่ครึกครื้นในรอบปี สถานที่ที่จะมีการเทศน์ ชาวบ้านช่วยกันตกแต่งประดับด้วยต้นกล้วย ต้นอ้อย ให้ดูเป็นป่าสมมติเหมือนกับว่าเป็นนิโครธาราม สถานที่พระพุทธเจ้าประทานเทศนา เรื่องมหาเวสสันดรชาดก นอกจากนั้นก็ประดับด้วยราชวัตรฉัตรธงอีกด้วย เวลาค่ำก็ตามประทีปโคมไฟ ส่วนน้ำที่ตั้งในปริมรฑลที่มีเทศน์มหาชาติถือกันว่าเป็นน้ำมนต์ปัดเสนียดจัญไร