วรรณคดีสมัยอยุธยาตอนปลาย ( พ.ศ. ๒๒๗๕ - พ.ศ. ๒๓๑๐ )

กวีและวรรณคดีสำคัญสมัยอยุธยาตอนปลาย

๑ . พระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ งานที่ทรงพระราชนิพนธ์ คือโคลงชะลอพระพุทธไสยาสน์
๒ . เจ้าฟ้าอภัย งานที่ทรงนิพนธ์ คือโคลงนิราศ
๓ . เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร งานที่ทรงนิพนธ์ คือ
๓.๑ นันโทปนันทสูตรคำหลวง
๓.๒ พระมาลัยคำหลวง
๓.๓ กาพย์เห่เรือ
๓.๔ กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง
๓.๕ กาพย์ห่อโคลงนิราศ
๓.๖ บทเห่เรื่องกากี เห่สังวาส เห่ครวญ และเพลงยาว
๔ . เจ้าฟ้ากุณฑล งานที่ทรงนิพนธ์ คือดาหลัง ( อิเหนาใหญ่ )
๕ . เจ้าฟ้ามงกุฎ งานที่ทรงนิพนธ์ คืออิเหนา ( อิเหนาเล็ก )
๖ . พระมหานาควัดท่าทราย งานที่แต่ง คือ
๖.๑ ปุณโณวาทคำฉันท์
๖.๒ โคลงนิราศพระบาท
๗ . หลวงศรีปรีชา ( เซ่ง ) งานที่แต่ง คือ กลบทสิริวิบุลกิติ

วรรณคดีสมัยกรุงธนบุรี

สมัยกรุงธนบุรี บ้านเมืองอยู่ในระยะบูรณะประเทศ บ้านเมืองไม่สงบสุข นักปราชญ์ราชบัณฑิตที่มีชีวิตหลงเหลือมาจากกรุงเก่ามีไม่มากนัก นอกจากนั้นอยู่ตามหัวเมืองก็พอที่จะรวบรวมกันมาได้ช่วยราชการงานศิลปวัฒนธรรม วรรณกรรมและวรรณคดีต่างๆเท่าที่พอจะมีเวลากระทำได้ หลังจากรบทัพจับศึก สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีก็ทรงพยายามทำนุบำรุงบ้านเมือง ฟื้นฟูพระพุทธศาสนา ศิลปวัฒนธรรม ฯลฯ เท่าที่จะทำได้ คำกล่าวที่ว่า "คนไทยรบพม่าไป แต่งรามเกียรติ์ไป" ก็น่าจะมีเหตุผลดี เพราะพระมหากษัตริย์ได้ทรงพระราชนิพนธ์เรื่องรามเกียรติ์ไว้ถึง ๔ ตอน

วรรณกรรมและวรรณคดีสมัยกรุงธนบุรี มีลักษณะคงสภาพมากกว่าที่จะเป็นงานสร้างสรรค์ให้มีความดีเด่น แนวโน้นของการแต่ง แต่งเพื่อปลุกใจให้ใจรักชาติบ้านเมืองและปลุกปลอบใจให้คลายจากความหวาดกลัวภัยสงคราม นิยมแต่งเป็นร้อยกรอง จำนวนกวีมีน้อยเกินไป แต่ก็เหมาะสมกับเวลา วรรณคดีสมัยกรุงธนบุรีมีดังนี้

๑.รามเกียรติ์ ฉบับสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี มี ๔ ตอน คือ ตอนพระมงกุฎ หนุมานเกี้ยวนางวานริน ท้าวมาลีวราชว่าความ และทศกัณฐ์ตั้งพิธีทรายกลดปลุกหอกกบิลพัทพระนิพนธ์ในสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทกลอนบทละคร เพื่อใช้เล่นละคร และเพื่อฟื้นฟูศิลปวัฒนธรรม
๒.ลิลิตเพชรมงกุฏประพันธ์โดย หลวงสรวิชิต (หน)ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทลิลิตเพื่อเล่านิทาน
๓.อิเหนาคำฉันท์ ประพันธ์โดย หลวงสรวิชิต (หน)ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทฉันท์เพื่อแต่งนิทานคำฉันท์
๔.โคลงยอพระเกียรติสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีประพันธ์โดย นายสวน มหาดเล็กใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทโคลงสี่สุภาพเพื่อยอพระเกียรติพระเจ้ากรุงธนบุรี
๕.นิราศกวางตุ้ง ของพระยามหานุภาพประพันธ์โดย พระยามหานุภาพใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทกลอนเพลงเพื่อบันทึกการเดินทาง
๖.กฤษณาสอนน้องคำฉันท์ประพันธ์โดย พระภิกษุอินท์ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทฉันท์เพื่อสั่งสอนสตรี

วรรณคดีสมัยกรุงรัตนโกสินทร์
ลักษณะทั่วไปของวรรณคดีสมัยกรุงรัตนโกสินทร์
เมื่อบ้านเมืองรุ่งเรืองและสงบสุขอีกครั้ง กิจการด้านศิลปวัฒนธรรมก็ย่อยเจริญรุ่งเรืองตามด้วย วรรณกรรมและวรรณคดีจำนวนมากได้รีบการฟื้นฟู ซึ่งที่จริงก็ได้มีการฟื้นฟูมาบ้างแล้วในสมัยกรุงธนบุรี ครั้นถึงสมัยรัชกาลที่ ๑ ก็ได้รับการฟื้นฟูต่อไปอีก เพราะทรงเห็นว่าพระนครที่สร้างขึ้นใหม่จะขาดสิ่งสำคัญคือวรรณกรรมและวรรณคดีไม่ได้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ประชุมนักปราชญ์ราชบัณฑิต ทั้งพระสงฆ์และฆราวาสช่วยกันสร้างสรรค์งานวรรณกรรมอย่างรีบด่วน ใครถนัดด้านใดก็ให้ขวนขวายทำทางนั้น
ที่มาของรูปแบบ เนื้อหา แนวคิด อุดมคติ และจุดมุ่งหมายของวรรณกรรมและวรรณคดีไทยสมัยกรุงรัตนโกสินทร์มีส่วนสืบเนื่องและมีที่มาสำคัญจากวรรณกรรมและวรรณคดีสมัยกรุงศรีอยุธยา ผลงานจำนวนมากปรากฏแบบแผนและวิธีการทุกประเภทเด่นชัดตามแบบอย่างกรุงศรีอยุธยา ดังจะได้กล่าวต่อไปนี้
วรรณคดีไทยสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑
๑.พระไตรปิฎก ฉบับสังคายนาพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
๒.กฎหมายตราสามดวงกวีในสมัยรัชกาลที่ ๑ รวบรวมตามพระราชโองการใช้คำประพันธ์ ร้อยแก้วเพื่อเป็นกฎหมายสำหรับบ้านเมือง
๓.บทละครรำเรื่อง รามเกียรติ์ อุณรุท ดาหลัง และอิเหนาในรัชกาลที่ ๑ รบพม่าที่เมืองนครศรีธรรมราชพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชใช้คำประเภทร้อยกรองประเภทกลอนบทละครรามเกียรติ์ เพื่อรวบรวมเรื่องรามเกียรติ์และเพื่อเฉลิมพระนคร  อุณรุทเพื่อฟื้นฟูวรรณคดีและนาฏศิลป์  ดาหลังเพื่อแต่งวรรณคดีที่สูญหายไป  อิเหนาเพื่อซ่อมแซมเรื่องเดิม
๔.กลอนนิราศรบพม่าที่ท่าดินแดงพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทกลอนเพลงยาว
เพื่อบันทึกเรื่องราวการเดินทาง
๕.เพลงยาวนิราศรบพม่าที่นครศรีธรรมราชประพันธ์โดย กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทเพลงยาวเพื่อบันทึกการเดินทาง
๖.ร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดร กัณฑ์กุมาร กัณมัทรี และกัณฑ์มหาพนประพันธ์โดย เจ้าพระยาพระคลัง (หน)ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทร่ายยาวเพื่อซ่อมแซมวรรณคดีเก่า
๗.กากีคำกลอนประพันธ์โดย เจ้าพระยาพระคลัง (หน)ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทเพลงยาวเพื่อขับร้องในการบรรเลงมโหรี๘โคลงพยุหยาตราเพชรพวง

ลิลิตเพชรมงกุฎ และประพันธ์โดย เจ้าพระยาพระคลัง (หน)
โคลงพยุหยาตราเพชรพวง ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทสี่สุภาพ
โคลงพยุหยาตราเพชรพวง ลิลิตพระศรีวิชัยชาดกใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทลิลิต
โคลงพยุหยาตราเพชรพวง เพื่อบันทึกภาพกระบวนพยุหยาตราไปนมัสการพระพุทธบาทที่จังหวัดสระบุรี
ลิลิตพระศรีวิชัยชาดก เพื่อ เล่านิทานชาดก
๙.สมบัติอมรินทร์คำกลอนประพันธ์โดย เจ้าพระยาพระคลัง (หน)ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทกลอนเพลงยาวเพื่อเล่านิทานเรื่องพระอินทร์
๑๐.ร่ายและกลอนจารึกเรื่องสร้างภูเขาทองวัดราชคฤห์ประพันธ์โดย เจ้าพระยาพระคลัง (หน)ใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทกลอนและร่ายเพื่อบันทึกเรื่อง
๑๑.นิพพานวังหน้าประพันธ์โดย พระองค์เจ้าหญิงกัมพุชฉัตรใช้คำประพันธ์ ร้อยกรองประเภทต่างๆ เช่น ร่าย โคลง กาพย์ และกลอนเพลงยาวเพื่อพรรณนา ถึงกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเพื่อเฉลิมพระเกียรติพระบิดา
๑๒.นิราศตลาดเกรียบประพันธ์โดย พระเทพโมลี (กลิ่น)ใช้คำประพันธ์ ร้องกรองประเภทโคลงสี่สุภาพเพื่อบันทึกการเดินทาง
๑๓.เรื่องแปล ได้แก่ สามก๊ก ไซฮั่น และราชาธิราชสามก๊ก เจ้าพระยาพระคลัง (หน)ไซฮั่น กรมพระราชวังหลัง เจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ราชาธิราชเจ้าพระยาพระคลัง (หน) และขุนนางอีก ๓ คนใช้คำประพันธ์ ร้อยแก้วเพื่อเล่านิทาน
๑๔.ไตรภูมิโลกวินิจฉัยประพันธ์โดย พระยาธรรมปรีชา (แก้ว)ใช้คำประพันธ์ ร้อยแก้วเพื่อแทนไตรภูมิพระร่วง ให้ความรู้เกี่ยวกับโลกที่ ๓

แหล่งที่มา:

http://www.devstore.in.th/forum/index.phptopic=285.0

http://learners.in.th/blog/banpuyud/27849

http://learners.in.th/blog/banpuyud/27850