อาสาฬหบูชา (อ่านว่า อาสานหะ- อาสานละหะ) แปลว่า การบูชาในวันเพ็ญกลางเดือนอาสาฬหะหรือเดือน ๘ ใช้เรียกวันสำคัญทางพระพุทธศาสนาวันหนึ่งว่า วันอาสาฬหบูชา

            วันอาสาฬหบูชา ที่ถือว่าเป็นวันสำคัญทางพระพุทธศาสนานั้นเพราะเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น ๓ อย่าง คือ

๑. เป็นวันที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมครั้งแรก ชื่อว่าธัมมจักกัปปวัตตนสูตร ซึ่งเรียกว่าปฐมเทศนา

๒. เป็นวันที่พระสงฆ์เกิดขึ้นครั้งแรกในโลก คือพระอัญญาโกณฑัญญะได้ฟังธรรมแล้วเกิดดวงตาเห็นธรรมและขอบวชในพระพุทธศาสนา

๓. เป็นวันที่พระรัตนตรัยครบบริบูรณ์เป็นครั้งแรกหลังจากพระอัญญาโกณฑัญญะได้บวชแล้ว คือ มีทั้งพระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์ ครบสาม รัตนะ

ประวัติวันอาสาฬหบูชา

             ภาพวาดพระพุทธเจ้าแสดงธรรมจักกัปปวัตนสูตรแก่ปัจจวัคคีย์ในวันเพ็ญเดือนอาสาฬหะ ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เมืองพาราณสีหลังจากพระพุทธเจ้าทรงตรัสรู้ พระพุทธองค์ทรงตรวจดูสัตว์โลกด้วยพุทธจักษุ ทรงเห็นว่า สัตว์ทั้งหลายที่มีธุลีคือกิเลสในจักษุน้อยก็มี ที่มีธุลีคือกิเลสในจักษุมากก็มี ที่มีอินทรีย์แก่กล้าก็มี ที่มีอินทรีย์อ่อนก็มี ที่มีอาการดีก็มี ที่มีอาการทรามก็มี ที่จะสอนให้รู้ได้ง่ายก็มี ที่จะสอนให้รู้ได้ยากก็มี อุปมาดั่งดอกบัวสี่เหล่า แล้วทรงพิจารณาหาบุคคลที่สมควร จะแสดงธรรมโปรดก่อนบุคคลแรก ทรงระลึกถึง อาฬารดาบสกาลามโคตร และ อุทกดาบสรามบุตร ที่พระองค์ได้เข้าไปศึกษาในชั้นแรก ก็ทราบว่าทั้งสองท่านทำกาละแล้ว จึงระลึกถึงปัญจวัคคีย์ทั้งห้า ผู้เคยอุปัฏฐากพระองค์ ในระหว่างที่ทรงบำเพ็ญทุกรกิริยา ทรงทราบด้วยพระญาณว่า ปัญจวัคคีย์พำนักอยู่ที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน แขวงเมืองพาราณสี พระองค์จึงเสด็จไปยัง ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน

             พระปัญจวัคคีย์ได้เห็นพระผู้มีพระภาค ทรงเลิกบำเพ็ญทุกรกิริยาเสด็จมาแต่ไกล แล้วได้นัดหมายกันและกันว่า พวกเราไม่พึงอภิวาท ไม่พึงลุกขึ้นต้อนรับพระองค์ ไม่พึงรับบาตรจีวรของพระองค์ แต่พึงวางอาสนะไว้ ถ้าพระองค์ปรารถนา ก็จักประทับนั่ง

             ครั้นพระผู้มีพระภาคเสด็จเข้าไปถึงพระปัญจวัคคีย์ พระปัญจวัคคีย์นั้นไม่ตั้งอยู่ในกติกาของตน ต่างลุกขึ้นต้อนรับพระผู้มีพระภาค รูปหนึ่งรับบาตรจีวรของพระผู้มีพระภาค รูปหนึ่งปูอาสนะ รูปหนึ่งจัดหาน้ำล้างพระบาท รูปหนึ่งจัดตั้งตั่งรองพระบาท รูปหนึ่งนำกระเบื้องเช็ดพระบาท เข้าไปถวาย พระผู้มีพระภาคประทับนั่งบนอาสนะ ที่พระปัญจวัคคีย์จัดถวาย

             พระพุทธองค์ทรงตรัสว่า"ตถาคตเป็นอรหันต์ ตรัสรู้เองโดยชอบ พวกเธอจงเงี่ยโสตสดับ เราได้บรรลุอมตธรรมแล้ว เราจะสั่งสอน จะแสดงธรรม พวกเธอปฏิบัติอยู่ตามที่เราสั่งสอนแล้ว ไม่ช้าสักเท่าไร จักทำให้แจ้งซึ่งคุณอันยอดเยี่ยม อันเป็นที่สุดแห่งพรหมจรรย์ ที่กุลบุตรทั้งหลาย ออกจากเรือน บวชเป็นบรรพชิตโดยชอบ ต้องการนั้น ด้วยปัญญาอันยิ่ง ด้วยตนเองในปัจจุบันเข้าถึงอยู่"

             แรกทีเดียวพระปัญจวัคคีย์ยังไม่เชื่อว่าพระพุทธองค์ทรงเป็นอรหันต์ ตรัสรู้เองโดยชอบ จึงค้านถึงสามครั้งว่า "แม้ด้วยจริยานั้น แม้ด้วยปฏิปทานั้น แม้ด้วยทุกกรกิริยานั้น พระองค์ก็ยังไม่ได้บรรลุอุตตริมนุสสธรรม อันเป็นความรู้ความเห็นพิเศษ อย่างประเสริฐ อย่างสามารถ ก็บัดนี้พระองค์เป็นผู้มักมาก คลายความเพียรเวียนมาเพื่อความเป็นคนมักมาก ไฉนจักบรรลุอุตตริมนุสสธรรม อันเป็นความรู้ ความเห็นพิเศษอย่างประเสริฐ อย่างสามารถได้เล่า"

             พระพุทธองค์ทรงตรัสว่า"พวกเธอยังจำได้หรือว่า ถ้อยคำเช่นนี้ เราได้เคยพูดแล้วในปางก่อน แต่กาลนี้"

             พระปัญจวัคคีย์ จึงได้ยอมเชื่อฟังพระผู้มีพระภาค เงี่ยโสตสดับ ตั้งจิตเพื่อรู้ยิ่ง

             พระพุทธองค์ทรงแสดงธัมมจักกัปปวัตตนสูตร ซึ่งเรียกว่าปฐมเทศนา

             เมื่อพระผู้มีพระภาคตรัสไวยากรณภาษิตนี้อยู่ ดวงตาเห็นธรรม ปราศจากธุลีปราศจากมลทิน ได้เกิดขึ้นแก่ท่านพระโกณฑัญญะว่า สิ่งใดสิ่งหนึ่งมีความเกิดขึ้น เป็นธรรมดา สิ่งนั้นทั้งมวล มีความดับเป็นธรรมดา

             พระผู้มีพระภาคทรงเปล่งพระอุทานว่า "ท่านผู้เจริญ โกณฑัญญะ ได้รู้แล้วหนอท่านผู้เจริญ โกณฑัญญะได้รู้แล้วหนอ" เพราะเหตุนั้น คำว่า อัญญาโกณฑัญญะนี้ จึงได้เป็นชื่อ ของท่านพระโกณฑัญญะ

             ท่านพระโกณฑัญญะได้บรรลุโสดาบัน กราบทูลขอบรรพชาอุปสมบท พระพุทธองค์จึงทรงประทาน เอหิภิกขุอุปสัมปทา ว่า "เธอจงเป็นภิกษุมาเถิด ธรรมอันเรากล่าวดีแล้ว เธอจงประพฤติพรหมจรรย์ เพื่อทำที่สุดทุกข์โดยชอบเถิด"

             นับเป็นพระสงฆ์ สาวกองค์แรกในพระพุทธศาสนา วันนั้นเป็นวันเพ็ญกลาง เดือนอาสาฬหะหรือเดือน ๘ เป็นวันที่พระรัตนตรัยครบบริบูรณ์ บังเกิดขึ้นในโลกเป็นครั้งแรก คือมี พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ครบบริบูรณ์

             ครั้นต่อมา พระผู้มีพระภาคได้ทรงประทานโอวาท สั่งสอนภิกษุทั้งหลายที่เหลือจากนั้น ด้วยธรรมีกถา เมื่อพระผู้มีพระภาคทรงประทานโอวาท สั่งสอนด้วยธรรมีกถาอยู่ ดวงตาเห็นธรรม ปราศจากธุลี ปราศจากมลทิน ได้เกิดขึ้นแก่ท่านพระวัปปะ และท่านพระภัททิยะ และได้อุปสมบท

             วันต่อมา ท่านพระมหานามะและท่านพระอัสสชิ ก็ได้ดวงตาเห็นธรรม และ ได้อุปสมบท

             ต่อมา พระผู้มีพระภาคได้ทรงแสดงอนัตตลักขณสูตร พระปัญจวัคคีย์มีใจยินดี เพลิดเพลินภาษิตของผู้มีพระภาค เมื่อพระผู้มีพระภาคตรัสไวยากรณภาษิตนี้อยู่ จิตของพระปัญจวัคคีย์ พ้นแล้วจากอาสวะทั้งหลาย เพราะไม่ถือมั่น ครั้งนั้น มีพระอรหันต์เกิดขึ้นในโลก ๖ องค์