สาระน่ารู้สู่ผู้สดับ

กัณฑ์มัทรี ประกอบด้วยคาถา ๙๐ คาถา
เจ้าพระยาพระคลัง (หน) เป็นผู้นิพนธ์

เพลงประจำกัณฑ์ คือ เพลง “ทะยอยโอด”
ประกอบกิริยาใคร่ครวญหวนไห้ของ พระนางมัทรี
เมื่อตามหาพระโอรสและพระธิดาไม่พบ

ข้อคิดจากกัณฑ์

ไม่มีความรักใดยิ่งใหญ่กว่าความรักของพ่อและแม่

เนื้อความโดยย่อ

เมื่อ ชูชก พาสองพระกุมารไปแล้ว พระอินทรเทพทรงเกรงว่า
พระนางมัทรี จะทรงเสด็จกลับจากป่าเร็วกว่าปกติ
ด้วยความกังวลที่ทรงฝันร้าย
และพระนางจะเสด็จตามสองพระกุมารทัน

จึงทรงบัญชาให้เทพยดาสามองค์ แปลงกายเป็นสัตว์ร้ายที่น่ากลัว
คือ เสือโคร่ง เสือเหลือง และราชสีห์
นอนขวางทางเสด็จกลับพระอาศรม จนค่ำจึงหลีกทางให้พระนาง

ครั้น พระนางมัทรี เสด็จกลับถึงพระอาศรม
ไม่ทรงเห็นสองพระกุมารทรงตามหาไม่พบ
ก็กันแสงอ้อนวอนทูลถาม พระเวสสันดร ถึงสองพระกุมาร

พระเวสสันดร ไม่ทรงตอบ
และทรงแกล้งกล่าวตำหนิที่พระนางทรงกลับมืดค่ำ
ให้พระนางเจ็บพระทัย
จะได้คลายทุกข์โศกถึงสองพระกุมาร

แม้พระนางจะทรงอ้อนวอนสักเท่าใดก็ไม่ทรงตอบ
จนพระนางน้อยพระทัย
ทรงออกติดตามพระโอรสพระธิดาทั้งราตรี

ลุรุ่งอรุณวันใหม่
พระนางมัทรี จึงเสด็จกลับพระอาศรมด้วยความอิดโรยอ่อนพระทัย
อ่อนล้าพระกำลังถึงกับทรงสลบไป

เมื่อ พระเวสสันดร ทรงแก้ไขให้ทรงฟื้นแล้ว
จึงทรงบอกความจริงว่า

ได้ประทานพระโอรสพระธิดาให้ชูชกไปแล้ว
ทรงขอให้พระนางอนุโมทนากับ “ปิยบุตรทาน” ด้วย
อันจะส่งผลให้พระองค์เสด็จสู่พระสัมมาสัมโพธิญาณ
พระนางมัทรี เมื่อทรงทราบความจริงก็ทรงบรรเทาโศก
และทรงอนุโมทนาด้วย

ตัวละครสะท้อนคุณธรรม

พระนางมัทรี เป็นแบบอย่างของภรรยาที่ดี ซื่อสัตย์และจงรักภักดีต่อสามี
รวมถึงเป็นแม่ที่รักและเป็นห่วงลูกมาก เปรียบลูกเป็นเสมือนแก้วตาดวงใจ