สาเหตุการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างทางสังคมสมัยรัชกาลที่ 5

สาเหตุภายนอก
• การคุกคามของมหาอำนาจตะวันตก รัชกาลที่ 5 จึงทรงผ่อนปรนต่อการบีบบังคับของประเทศตะวันตกและเร่งปรับปรุงภายในประเทศให้เจริญก้าวหน้าขึ้น
• การรับอิทธิพลแนวความคิดแบบตะวันตก โดยการเรียนรู้และศึกษาศิลปวิทยาการตลอดจนแนวความคิดแบบตะวันตกมากขึ้น
• การเสด็จประพาสประเทศใกล้เคียง ทำให้เห็นความเจริญของประเทศเหล่านี้ จึงได้ทรงปรับปรุงและเปลี่ยนแปลงสังคมไทยให้เจริญทัดเทียมประเทศเพื่อนบ้าน
สาเหตุภายใน
• การมีไพร่และทาสทำให้เกิดความเหลื่อมล้ำและความไม่เป็นธรรมในสังคม
• รัชกาลที่ 5 ทรงเห็นว่าการเกณฑ์แรงงานของไพร่เป็นอุปสรรคต่อการขยายตัวของระบบเศรษฐกิจสมัยใหม่
• การมีไพร่อยู่ในความดูแลเป็นจำนวนมาก อาจทำให้ขุนนางผู้ใหญ่ใช้เป็นฐานกำลังเพื่อแย่งชิงอำนาจทางการเมือง และล้มล้างพระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์ได้
• การมีทาสทำให้ชาติตะวันตกดูถูกว่าเมืองไทยเป็นเมืองเถื่อนและอาจใช้เป็นข้ออ้างเข้ายึดครองประเทศได้

การปฏิรูปสังคมไทยสมัยรัชกาลที่5

การเลิกระบบไพร่ เพื่อลดอิทธิพลอำนาจของมูลนายหรือขุนนางที่ควบคุมไพร่ และดึงกำลังคนให้มาอยู่ใต้ อำนาจการควบคุมของรัฐ โดยมีการดำเนินการเลิกไพร่ตามขั้นตอนดังนี้
• ทรงจัดตั้งกองทหารหน้าขึ้นใน พ.ศ. 2413 โดยรับจากไพร่ที่มูลนายถึงแก่กรรม
• ทรงตราพระราชบัญญัติทหารขึ้นใน พ.ศ. 2431 เพื่อฝึกทหารให้อยู่ใต้บังคับบัญชาเดียวกัน
• ทรงออกพระราชบัญญัติเรียกเก็บเงินค่าราชการจากไพร่ปีละ 6 บาท
• ทรงออกพระราชบัญญัติลักษณะการเกณฑ์ทหาร พ.ศ. 2448 กำหนดให้ชายฉกรรจ์ทุกคนที่มีอายุครบ18 ปีบริบูรณ์ ต้องรับราชการทหารคนละ 2 ปีแล้วปลดเป็นกองหนุน
การเลิกทาส เพราะระบบทาสเป็นตัวการของความล้าหลังของสังคมไทย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงเตรียมแผนการดำเนินการเลิกทาสอย่างมีขั้นตอน ดังนี้
• การออกประกาศให้ทำการสำรวจจำนวนทาสใน พ.ศ. 2417
• การประกาศใช้พระราชบัญญัติพิกัดเกษียณอายุลูกทาสลูกไท พ.ศ. 2417 เป็นผลให้ลูกทาสลูกไทส่วน หนึ่งสามารถหาเงินมาไถ่ตนได้ และพระราชบัญญัติฉบับนี้ยังบังคับให้ลูกทาสลูกไทที่เกิดปี พ.ศ. 2411 เป็นอิสระทีเดียวในปี พ.ศ. 2432 คือมีอายุครบ 21 ปี
• การประกาศเลิกทาสในมณฑลตะวันตกเฉียงเหนือ (มณฑลพายัพ) พ.ศ. 2443
• การประกาศแผนการเลิกทาสในมณฑลบูรพา พ.ศ. 2447
• การประกาศใช้พระราชบัญญัติทาสรัตนโกสินทร์ศก 124 ใน พ.ศ. 2448

ผลกระทบของการเลิกทาสระบบไพร่และทาสต่อสังคมไทย

เกิดแรงงานอิสระ ประชาชนเป็นอิสระในการดำเนินชีวิต
ผลดีต่อการปฏิรูประบบราชการแผ่นดินในรูปกระทรวง ทบวง กรม
ราษฎรหันมาจงรักภักดีต่อองค์พระมหากษัตริย์และพระมหากษัตริย์มีพระราชอำนาจมากขึ้น
ราษฎรได้เป็นทหารอย่างแท้จริง
ลดอิทธิพลและอำนาจของขุนนางลงได้